Milan Kundera - Księga śmiechu i zapomnienia.

Życie człowieka jest walką pamięci z zapomnieniem. Zapominamy to, co chcielibyśmy zatrzymać na zawsze tym samym zachowując w pamięci chwile, o których pragnęlibyśmy zapomnieć. Podobnie jest z historią, która jak ludzki los, pełna jest momentów wstydu i dumy, których nie znalibyśmy, gdyby nie odważni ludzie pióra.

Jest rok 1971. „Konstytucja gwarantuje co prawda wolność słowa, ale prawo karze za wszystko, co można uznać za działalność na szkodę państwa”. Mirek ukryje obciążające go materiały dopiero po tym, jak odwiedzi Zdenę - dawną miłość, po której zostało mu kilka wspomnień i plik wysłanych do niej listów. Podróż z ogonem szpiegów i bagażem minionych lat skłania do refleksji nad prawdą o historii, która choć milknie w ustach społeczeństwa, krzyczy ze świadomości jednostek. Bilans zysków i życiowych strat Mirka przekłada się na rachunek wystawiony komunistom i tłumionym nonkonformistom, a jego kwota to idylla przeobrażona w piekło.

Wspomnienie dzieciństwa przywołuje zdarzenia, które czule nosimy w dorosłej świadomości. Kiedy odległe wrażenie z przeszłości nakłada się na teraźniejszość, doznajemy déja vu emocji odmieniając perspektywę świata doczesnego. Karel doznaje tego uczucia obserwując Ewę, przyjaciółkę jego żony, z którą tworzą namiętny trójkąt. Znajomą smukłością ciała, gestem i śmiałością Ewa przywołuje Karelowi obraz Pani Nory, którą jako mały chłopiec widział nago w przebieralni. Reminiscencja ta wzbudza pożądanie, które odmienia skomplikowaną relację kochanków.  

Choć uśmiech to tylko grymas, możemy schować pod nim emocję, z której nie chcemy się tłumaczyć. Usprawiedliwia nas, wyzwala i pęta niechęcią sprawienia komuś przykrości. Pociesza pobłażliwością albo wyśmiewa szyderczym rechotem - rani, krzepi, buduje i niszczy. Tak, jak podobne poczucie humoru może scalić, odmienność rozumienia żartu stawia krawędź nad przepaścią udanej relacji.

W opowiadaniu ,,Aniołowie” Milan Kundera prowadzi esej o dwóch typach śmiechu. Posiłkując się abstrakcyjnym dramatem ,,Nosorożec” Eugene’a Ionesco i własną historią walki z aparatem państwowym. Dzieli śmiech na słodki trans ogromnej rozkoszy, w którym człowiek ,,nie wspomina ani nie planuje, lecz krzyczy do trwającej właśnie chwili świata i nie chce znać niczego poza nią” oraz na śmiech przepełniony bezsensem, pogardą i śmiesznością ludzkiego losu. Trudno jest odróżnić jeden od drugiego, bo granicę między porażką i zwycięstwem zrozumienia wyznacza intencja. To ona, ukrywana latami pod dywanem abstrakcji, zdeformowała się pod naporem mylnej interpretacji. I możemy śmiać się wesoło na różnorodność świata doczesnego, na wolność i dowolność jego sztuk. Jednak wyglądając poza zadowolenie i tępą radość, dojrzymy ogólną głuchotę i niezrozumienie, bo dziś w każdym człowieku budzi się pisarz. A ten jest wszystkim (jedynym wszechświatem dla siebie i wszystkich innych) lub niczym.

Milan Kundera każdym opowiadaniem tworzy własne uniwersum, dzieli się z czytelnikami intymną relacją powstawania szczegółów historii, które jak dźwięk spisany, by mogła powstać cisza, składają się na ogrom wrażenia literatury. Nierzadko w ,,Księdze” mówi ,,ja”, które wyliczyło sobie, że w każdej sekundzie ochrzczone zostają na świecie dwie, trzy wymyślone postaci. I choć to dla niego kłopotliwe, kiedy ma się znaleźć w zastępie Janów Chrzcicieli, to nie ma wątpliwości, że bohaterka należy tylko do niego i nadaje jej imię, jakiego nie nosiła żadna kobieta: Tamina.

Te niewymuszone zabiegi spoufalenia się mistrza z odbiorcami tworzą metafizyczną powłokę porozumienia, świat, który choć już obeznany dzięki poprzednim lekturom, nie przestaje fascynować. Właśnie ta wybitna umiejętność kreacji intymnej przestrzeni słowa, dzięki której wolno mu więcej, sprawia, że czytelnik nigdy nie zapomni pierwszych zachwytów podniecenia, olśnienia prawdy, refleksji nad zapomnieniem i śmiechu do łez, jakich z nim doświadczył.    

Fot. Natalia Sułkowska